Cdo dite dëgjojmë nga emigrantët, sidomos të Amerikës, që me zor presin të arrijnë moshën e pensionit për t’u kthyer në vendin e tyre. Aneta Mihali Xhiku nuk priti. U kthye në Shqipëri edhe pse mundësitë për të punuar në vendin ku ishte investuar në më shumë se 20 vitet e fundit, ishin mjaft të mira. Nuk u kthye as në Tiranë, prej nga u nis drejt Amerikës. Jo! Donte të çmallej që nga rrënjët. Tani nuk lë shteg të natyrës pa shkelur, por më mirë se ç’i ka treguar vetë për Living, nuk mund ta bëj kush tjetër.
Aneta, si ishte jeta juaj në Amerikë, pse vendosët të largoheshit?
Nuk kishim ndërmend ta linim Shqipërinë, edhe pse rruga për në Amerikë ishte hapur nga gjyshi. Në Tiranë ecëm mirë në profesionet që i kishim pasion: im shoq skulptor dhe dekan në Akademinë e Arteve, unë menaxhere projektesh në UNICEF. Ngjarjet e 1997-s na detyruan të zgjidhnim nëse do t’i rrisnim fëmijët mes plumbave, apo në Amerikë.
Megjithëse na ndihmuan njerëzit e mi, jeta amerikane ishte fare e panjohur. Emigrimi në vitet ‘90 ishte krejt i ndryshëm nga ai sot, kur, falë informacionit dhe teknologjisë, emigranti shkon më i përgatitur për çfarë e pret, dhe orientohet më lehtë në tregun e punës. U lidha me agjenci punësimi, dhe shpejt zura punë në zyrën e kuadrit, në një kompani llambash. Gjeta punë, por s’kishim makinë. Morëm një të vjetër, por s’dinim ta ngisnim. Dilja në autostradë, e ndodhte që në vend të marshit, të shkelja frenat. Fëmijët kishin sikletet e tyre, mjafton t’ju them se vajza e vogël, që kishte mbaruar klasën e parë në Tiranë e humbi shqipen brenda vitit, si një valixhe plandosur në fund të oqeanit.
Banonim në një zonë pranë getove, dhe, pa mbushur 2 muaj, nisi debati për t’u kthyer. Im shoq u kthye, me planin që do ta ndiqnim pas. E gjeti Shqipërinë mes kaosit që kishte lënë ‘97-n, ndërkaq që kish plasur lufta e Kosovës. U kthye në Amerikë. I njëjti skenar vitin e dytë. Dilema zgjati deri në 2005-n, kur fitoi çmimin e parë në një konkurs skulpture dhe ndjeu t’i hapej drita jeshile. Me kohë hymë në rrjedhë: fëmijët u integruan në shkolla e shoqëri, ne gjetëm punë më të mira, u bëmë pjesë e komunitetit shqiptar e lidhëm miqësi me vendasit. Por sa më tepër dritare hapeshin, aq më shumë vraponim, e aq më pak kohë mbetej për familjen, veten, miqtë.
Gjëja më e shtrenjtë në Amerikë është koha. Bollëku i tregut të punës, dhe atij të mallrave, është thikë me dy presa, sepse, me distancat e gjata, të shkon jeta në timon. Njeriu, si ai i urituri që shtrohet në gosti, joshet dhe kërkon t’i provojë të gjitha. Aq më tepër një profesionist, që nuk zë rehat derisa të kapë nivelin që ka pasur në mëmëdhe. Ta arrish atë në vend të huaj, brenda pak viteve, është një sforcim i jashtëzakonshëm, në kurriz të shëndetit dhe familjes.
Në Shqipëri vinim çdo vit, por nuk mendoja se do ktheheshim përpara pensionit. Im shoq e kishte kokën prapa, edhe pse në Amerikë realizoi monumentin e Skënderbeut dhe atë të Nënë Terezës. Ndodhi që në 2012, në Tiranë, fitoi konkursin për Zogun, që shpejt u pasua me Skënderbeun në Londër, e monumente te tjera. Ndjeu që aty nuk i duhej të priste me vite për një porosi, prandaj vendosi të kthehej përgjithmonë. I shkova pas, pa dëshirë, dhe shumë e mërzitur, por s’kisha zgjidhje tjetër.
Ç’profesion keni dhe çfarë bënit konkretisht?
Në 1987-n u diplomova si biologe në degën 5-vjeçare, profesion që e lashë për të punuar me organizata të huaja, në Tiranë. Dy vitet e para të mërgimit jetuam në New Jersey, ku puna ime e parë u pasua nga të tjera: ndihmëse në zyrë emigrimi, përkthyese, mësuese zëvendësuese, ndihmëse për pronësinë intelektuale (IP), mësuese biologjie dhe anatomie në gjimnaz. U shpërngulëm në Washington D.C., ku gjeta punë në fushën e IP. Aty ndërrova shumë kompani, derisa fitova pozicionin e menaxheres së IP, në Kilpatrick Townsend LLP. Njëkohësisht, merresha me përkthime, redaktoja libra, jepja mësim shqip, dhe shoqëroja delegacione shqiptare. Në 2005, me aktivistë të tjerë, krijuam shkollën e parë shqipe “Mësonjëtorja,” të cilën e drejtova për 3 vjet, dhe për shumë vite, organizuam festat e komunitetit.
Më ngjitën nofkën “renaissance woman,” që vjen nga Rilindja italiane, kur një njeri bënte disa profesione njëherësh. Në rastin tim, shkaku qe tjetër: puna në fushën e pronësisë intelektuale ishte burokratike dhe më tkurrte, sepse e bëja nga halli. E kuptoj që kjo mund të tingëllojë si llastim, por ja që, në projektet e zhvillimit, kisha provuar gëzimin që të fal puna me njerëzit, ndaj isha vazhdimisht në kërkim të atij emocioni.
Pas shumë vitesh larg, si e gjetët Sarandën nga pikëpamja e mundësive për të punuar?
Saranda ka shumë mundësi pune, por vuan për fuqi punëtore, sidomos gjatë verës, kur popullsia dyfishohet. I mungojnë njerëzit e kualifikuar, me disiplinë e vizion, sepse sarandjotët kanë emigruar në masë, dhe shumica e banorëve të tanishëm janë squllur e dekurajuar nga politikat korruptive të pushtetit.
Në behar rinia vërshon nga gjithë vendi dhe punësohet në Sarandë, por shumë sarandjotë bëjnë naze. Vjet u ndodha në kalanë e Lëkursit. Nga gjashtë të rinjtë që punonin në piceri, asnjë nuk qe vendas. Një ditë u futa në dyqanin e luleve. Një vazo lulesh, 1,800 lekë, goxha më shtrenjtë se në Amerikë. Kushtojnë jo vetëm sepse lulet i sjellin që nga Kolumbia, paçka se gratë e mëhallës janë kopshtare me nam, por edhe sepse mungon rregullatori i çmimit: shitësi kërkon të fitojë më shumë sesa ai që prodhon. Dyqanxhiu i blen mandarinat nga ferma aty pranë me 25 lekë/kg, por konsumatorit ia shet me 70 lekë/kg.
Në plazh u njoha me Emën. Çdo behar, lë punën si ekzekutive komunikacioni në Tiranë, dhe menaxhon biznesin e kushëririt, në mënyrë që fëmijët të bëjnë plazh. Një ditë, pranë nesh ndali një grua me një tepsi byreqesh. Na tregoi se sa mbaronte shkolla, mbyllte byrektoren tek “Sami Frashëri” në Tiranë, dhe hidhej në Sarandë, ku shiste nëpër plazhe. Sibora, që sapo mbaroi masterin, vjen çdo behar, për të punuar në restorant. Kush e ka punën në gjak, e nxjerr lekun nga guri. Hajdini, ku blej qumësht, u shpërngul para 20 vjetësh, nga fshatrat e Vlorës. Ndërtoi shtëpinë 5-katëshe, por kur preu dorën, e la ndërtimin dhe bleu bagëti. Gruaja punon në piceri, u shërben të moshuarve të vetmuar, dhe në darkë, ngjitet në stan të ndihmojë Hajdinin. “Jemi të kënaqur,” thotë. “Të katër fëmijët janë në punë dhe i kemi në sy, secili në kat më vete, me familjen e vet. Kur vjen e diela, gatuaj për të gjithë dhe mblidhemi bashkë.” Këta njerëz punëtorë e zemërbardhë janë aristokracia e qytetit tim, ndërkaq që “intelektualët” rrinë squk për të marrë një rrogë, në këmbim të heshtjes ndaj zullumeve të pushtetit. Ka plot specialistë të shkolluar, por vetëm me diploma, sepse u ka ngordhur nervi i profesionit e qytetarisë, përndryshe nuk do të bëheshin palë në masakrën urbane që i bëhet qytetit.
Saranda është destinacion për turizmin shëndetësor. Njerëzit vijnë dhe shërohen në sajë të një mikroklime unike, që as Korfuzi nuk e ka, megjithëse lagemi nga i njëjti det. Sa qytete në botë e kanë këtë fat? Në kohën e regjimit, çdo vjeshtë, vinte një grup i madh gjermano-lindorësh, që kuroheshin për një muaj këtu. E imagjinoni sa vende pune mund të hapen, po të fokusohej qeveria në këtë mundësi? Na mungojnë mjekët, se kanë marrë udhët e mërgimit. Një herë në javë, vjen doktori nga Greqia për vizita në klinikë private. Për operacione duhet të shkosh në Tiranë. E megjithatë, Sandy, amerikania e moshuar, që sarandjotët e shohin kur vrapon të kapë urbanin, ka mbi pesë vjet që ka lënë Kaliforninë dhe jeton në Sarandë, sepse vetëm këtu gjen derman për sëmundjen e vet. Poetja e mirënjohur gjermane Silke Liria Blumbach, që, gjatë 6 viteve të qëndrimit në Sarandë shpëtoi nga kanceri, e quajti veten shqiptare.
Në fakt, të huajt po e ‘shfrytëzojnë’ më shumë, apo jo?
Të huajt e shohin qytetin si vend ideal për nomadët digjitalë. Interneti u jep mundësi të punojnë njëlloj si në Amerikë. Jetojnë si lordë, sepse të ardhurat i kanë perëndimore, ndërsa shpenzimet shqiptare. Me Korfuzin gjysmë ore larg, marrin avionin e vizitojnë gjithë botën. I mahnit mikpritja dhe ngrohtësia e njerëzve tanë – në vendet nga vijnë flasin me vete në makinë, e kur futen në shtëpi, u flet ekrani. Brenda një rrezeje shumë të shkurtër, Saranda ofron pika turistike që të lënë pa frymë nga bukuria, diversiteti gjeografik, dhe thesaret historikë. Shto ushqimin e shijshëm dhe klimën e mrekullueshme – të gjitha bashkë e bëjnë Sarandën parajsë për perëndimorët. Por mundësitë për punë në internet janë edhe për të rinjtë shqiptarë, që dinë gjuhë të huaj e kompjuter, mjafton të kërkojnë e të përshtaten me teknologjinë.
Saranda është mbushur me pensionistë të huaj. “Në Itali jeta është e vështirë, se ka shtrenjtësi të madhe. Këtu njeriu mund të jetojë i qetë,” thotë komshiu italian. Por Saranda, përveç që ka problem spitalet, nuk ofron argëtim jashtë sezonit, dhe të huajt mërziten. Restorantet në dimër janë të rrallë, dhe vizitorët e gjejnë qytetin shkretë. Dimrin e parë në Sarandë, u përpoqa të bindja pronarët t’i mbanin hapur restorantet jashtë sezonit, duke shtuar muzikën live. Vetëm Baçi, shoku im i fëmijërisë, pranoi ta provojë. U bënë 2 vjet që, tek “Limani”, në fundjavë darkohet në shoqërinë e muzikantëve. Të paktë janë lokalet që e kanë ndjekur, por s’kanë faj, se pushteti u vë taksa që s’i përballojnë dot.
Në 2019 njoha një çift amerikan: Tyanna dhe Evan Thomsen. Më treguan se donin të hapnin një biznes që të kish të bënte me fshatin. Pa kaluar viti, krijuan një kompani për tregtimin e leshit (Flock Wool Trading Co.) “Mësuam se, dikur, Shqipëria kishte pasur industri të leshit. U njohëm me një blegtor që na tregoi se, pasi qethnin dhentë, leshin e hidhnin. Aty lindi ideja. U bëmë partnerë me djaloshin, me një biznesmen sarandjot, dhe me një konsulente tekstilesh në Gjermani. Gjetëm kompani amerikane që blejnë lesh për qilima. Parashikuam që të ardhurat e blegtorëve të rriteshin me 10-30%. Qershorin e kaluar ngarkesa ish gati për transport, kur na anuluan kontratat. Dolëm me humbje, po kush mund ta parashikonte që Covid-19 do të pushtonte botën? Rëndësi ka që ne të pestë, megjithëse nga tre vende të ndryshme, megjithëse para një viti nuk njiheshim, megjithëse s’ishim marrë ndonjëherë me këtë punë, arritëm një bashkëpunim të shkëlqyer. Dhe ta mendosh që, kur erdhëm këtu, as shqip nuk dinim, e as njihnim njeri!” – më thotë Evan.
Por njerëzit e kanë mendjen të blejnë apartamente, edhe pse në Sarandë janë me mijëra bosh, që kërkojnë mirëmbajtje. Nëse sarandjotët do arrijnë t’i dallojnë oportunitetet dhe të diversifikojnë bizneset, nuk ka pse ta shkojnë vitin vetëm me të ardhurat që nxjerrin gjatë 2-3 muajve të verës.
Ju shoh shumë të lidhur me natyrën, vazhdimisht duke shëtitur. Keni arritur të përfshiheni në rrjedhën e jetës së mundësive shqiptare?
Në Amerikë jetonim në bregun lindor, që është pothuajse i sheshtë. Udhëtonim me orë të tëra dhe mezi na zinte syri një kodër; bënim 4 orë me makinë për në plazh, ku piqeshim në rërë, e futeshim në ujë sa për t’u lagur. Siç thotë një shoku im, kthyer pas shumë vitesh nga New York-u, “Amerika bën për të gjithë, vetëm për sarandiotët jo.” Kudo që shkoja, padashur bëja krahasimin me këtë vend të bekuar, ku në pëllëmbë të dorës ke malin, lumin, kodrat, detin, grykat, fushat, liqenin. Sa qemë fëmijë, udhëtuam pak; kur u rritëm, jeta na vuri përpara, dhe s’patëm kohë ta shijonim. Tani përpiqem të rifitoj kohën – edhe fshati më i humbur më ngazëllen.
Por më shumë më gëzojnë njerëzit. Ndërkaq që media të mbyt me kronikat e zeza, takoj përditë njerëz që më mrekullojnë me humanizmin, talentin e sakrificat e tyre. Problemi më i madh është mungesa e besimit tek tjetri, gjë që dobëson komunitetin dhe e bën të vështirë klimën e biznesit. Megjithatë, po ta marrësh mundimin, e gjen farën e mirë në njerëz si Taku Kokali, që edhe pse ka gjithë të drejtën e botës të mos e kthejë kokën prapa, ngre ura tolerance në fshatin e të parëve. Lindur në internim, sa u hap kufiri, mërgoi në Greqi, ku krijoi familje e biznes. Babai mbeti zyrave për pronat, por s’ia doli dot, dhe vdiq i pikëlluar. Amaneti i tij s’e la të qetë, ndaj Taku u kthye. Arriti të marrë një copë tokë në Aliko, aty ku dikur ngrihej shtëpia stërgjyshore, dhe, përballë një peizazhi të mrekullueshëm, ndërtoi restorantin “Antika Kokali,” me gatime tradicionale dhe muzikë live. Në 2019-ën, arriti të përmbushë ëndrrën: mblodhi mbi 850 vetë që kremtuan bashkë festën e shën Mërisë.
Para një viti u njoha me mëmë Varvarën 96 vjeçare, që jeton e vetme. Gjithë ditën merret me bahçen e lulet, pastron e gatuan, pret e përcjell, duke mbajtur gjallë mëhallën. Mëmë Havaja, komshia ime e moshuar, e siguron jetesën me dhi e pula. Krisanthi, pensioniste, ka krijuar modelin e turizmit familjar me bujtina gjithë lezet. E çfarë t’u them unë rinisë e moshatarëve të mi, që gjithë ditën qahen në kafene e nuk e kuptojnë që po u ikën jeta kot?
Kemi nevojë për shembuj qytetarie, dhe ka plot, por duhen t’i qëmtojmë e t’i nderojmë. Para dy javësh një djalosh nga Fieri, Ledion Mita, u hodh në ujërat e akullta të Gjanicës, dhe shpëtoi dy fëmijë, pa menduar për jetën e vet. Shqipëria ka njerëz me shpirt të bukur. Na takon të gjithëve të sfidojmë shëmtinë që mbush hapësirat mediatike, dhe duke përdorur rrjetet sociale, të nxjerrim në pah vlerat e vërteta. Ky për mua është mision.
Jeni penduar për rikthimin?
Absolutisht jo. Prirja për t’u kthyer në atdhe është e natyrshme, e ka të bëjë, ndoshta, me kujtimet e ëmbla të dashurisë pa kushte, që njeriu përjeton në fëmijëri. Vendi im më jep kaq ngrohtësi dhe ka gjëra kaq të vyera, saqë nuk është ndonjë çudi e madhe që, në moshën time, ta lesh edhe Amerikën për to. Vendlindja më jep lirinë, se në Amerikë do zija myk si burokrate edhe për 15 vjet të tjera. Më dha mundësi të punoja në fusha që më pëlqenin: të hapja kurse anglisht, të punoja në bashki, të jepja mësim në universitet, të hapja zyrë turizmi, zyrë imobiliare, zyrë përkthimi apo konsulencë biznesi. I eksplorova të gjitha, por i lashë mënjanë, fillimisht për të rimëkëmbur shtëpinë e prindërve, e pastaj për të udhëtuar, shkruar, fotografuar e filmuar. Vendlindja më dha shansin për një karrierë të re si krijuese.
Para dy vjetësh shkrova “Rrënjët dhe shpirti,” një meditim mbi kthimin në atdhe. Mora qindra mesazhe nga emigrantë që ndjeheshin si unë – shumë prej tyre i kam përfshirë në blogun: sarandavianeta.com. Kur u ktheva, rrallë takoja njerëz të bërë pishman, por tani janë shtuar. Babai i fëmijëve, që me dëshirë kish lënë Anglinë, tani më thotë se mbijetesa është e pamundur. U ndodha në Tatzat tek familja Rami, ish të persekutuar. U çudita kur plaku i shtëpisë më tha se kishin qenë më mirë në atë kohë. U ka shkuar njerëzve thika në palcë, sidomos në fshat. Nuk më hiqet nga mendja Klajdi Çuka, djaloshi nga Thumana, që tërmeti i 2019-ës e zuri nën rrënoja. Ndërsa ndjente gjakun pikë-pikë t’i linte trupin, i ndjeri djalë mbante me gajret ekipin grek të shpëtimit. Shpirti i tij i bukur iku pa u ankuar, por qeveria hajdute që i katandisi zjarrfikësit të gërmonin me duar, e hodhi lumin prapë. Sa do durojë ky popull vallë?
Covid-19 tregoi se e ardhmja është lokale, se siguria dhe shëndeti është tek komuniteti yt. Shpresoj të mësojmë nga rinia kosovare, që me zgjedhjet e fundit, i vuri fre partive të korruptuara dhe tregoi pjekuri. Shpresoj që njerëzit të mos gënjehen me thesin e miellit që do t’u ofrojnë militantët në zgjedhjet e 25 prillit. Na iku jeta duke zvarritur valixhet aeroporteve. Mjaft më! Përgatiti Ani Jaupaj
